Ενδοοικογενειακή βία

Γενικά

Κάθε παιδί έχει το αναφαίρετο δικαίωμα να μεγαλώνει κάτω από συνθήκες ασφάλειας και δίπλα σε γονείς που να μπορεί να τους εμπιστεύεται. Δυστυχώς, όμως, το προνόμιο αυτό δεν ισχύει για όλα τα παιδιά. Πολλά από αυτά είναι υποχρεωμένα να ζουν, ακόμα και καθημερινά, τον εφιάλτη της ενδοοικογενειακής βίας, αφήνοντας ανεξίτηλα σημάδια στη μνήμη και στην ψυχή τους. Πολλά παιδιά που εκτίθενται σε ενδοοικογενειακή βία θεωρούν συχνά πως τα ίδια ευθύνονται και αυτό είναι πραγματικά τραγικό.

Η βία είναι ένα παγκόσμιο πρόβλημα και, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας,

η βία κατά των γυναικών στις στενές τους σχέσεις αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες απειλές για την σωματική και ψυχική υγεία τόσο των ιδίων όσο και των παιδιών τους.

Η ενδοοικογενειακή βία μπορεί να έχει διάφορες μορφές. Μερικές φορές, μπορεί να είναι ο γονιός που ασκεί βία στο παιδί, άλλες κάποιος αδελφός, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις αφορά στην κακοποίηση ή στην απειλή της γυναίκας από το σύντροφό της. Στο παρόν άρθρο, θα εστιασθούμε σε αυτήν την τελευταία μορφή ενδοοικογενειακής βίας. Υπάρχουν, βέβαια, και γυναίκες που κακοποιούν ή απειλούν το σύντροφό τους αλλά τα συνήθη θύματα είναι οι γυναίκες και τα παιδιά -όταν υπάρχουν- που είναι αναγκασμένα να βιώνουν τη βία να εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια τους, μη μπορώντας να κάνουν το παραμικρό.

Το δίλλημα του παιδιού

Όταν αυτός που σημαίνει τόσα πολλά πράγματα για σένα και από τον οποίο εξαρτάσαι ποικιλοτρόπως σε εκθέτει σε βία, ασκώντας συστηματικά βία επάνω σε ένα άλλο πρόσωπο που επίσης αγαπάς και τόση ανάγκη έχεις, οι συνέπειες είναι συνήθως πολύ σοβαρές. Είναι χαρακτηριστικό στοιχείο των στενών συναισθηματικών σχέσεων πως η βία που ασκείται σε ένα μέλος μιας οικογένειας πλήττει πάντα περισσότερους, πέραν του άμεσου αποδέκτη της.

Τα διάφορα συναισθήματα και οι σκέψεις που πυροδοτούνται είναι τόσο οδυνηρά που δύσκολα μπορούν να εκφρασθούν με λέξεις και να γίνουν κατανοητά, αλλά και να μοιρασθούν με κάποιον άλλον. Υπάρχει μια διαδεδομένη παρεξήγηση, όσον αφορά στα παιδιά που εκτίθενται σε βία, πως «ο χρόνος γιατρεύει όλες τις πληγές». Στην πραγματικότητα, κάθε άλλο παρά κάτι τέτοιο συμβαίνει. Πολλά από αυτά τα παιδιά παίρνουν απόσταση από τα όσα βίωσαν για να μπορέσουν να συνεχίσουν να ζουν χωρίς να καταρρεύσουν τελείως. Αυτό συχνά εκλαμβάνεται πως οι πληγές τους έγιαναν.

Οι έρευνες δείχνουν πως παρόλο που και οι δύο γονείς δηλώνουν πως οι βιαιοπραγίες τους έγιναν μπροστά στα μάτια του παιδιού τους, ένα ποσοστό 20% των παιδιών αυτών το αρνούνται!  Και όχι μόνον αυτό αλλά θεωρούν συχνά πως τα ίδια ευθύνονται για τα όσα συμβαίνουν στην οικογένειά τους και πως θα πρέπει να τιμωρηθούν για αυτό. Όλα αυτά στην προσπάθειά τους να σώσουν τους γονιούς τους μέσα τους…

Συχνότητα

Τα ποσοστά της κακοποίησης της γυναίκας στα πλαίσια της οικογένειας και των στενών της σχέσεων διαφέρουν, ανάλογα με τη μεθοδολογία της έρευνας και διάφορους άλλους παράγοντες. Τα διεθνή στατιστικά στοιχεία δείχνουν πάντως πως πρόκειται για πολύ συνηθισμένο φαινόμενο. Μόνο στην Ευρώπη, δηλαδή σε σύγχρονες κοινωνίες, μία στις τρεις γυναίκες έχει πέσει θύμα κακοποίησης από το σύντροφό της στη διάρκεια της ζωής της, ενώ στις Η.Π.Α. 4 περίπου εκατομμύρια γυναίκες κακοποιούνται ετησίως από το σύντροφό τους.

Οι διεθνείς έρευνες δείχνουν  πως το 30-60% των γυναικών, που ζητούν ιατρική βοήθεια για το κακοποιημένο παιδί τους, έχουν πέσει και οι ίδιες θύματα κακοποίησης.

Μεγαλύτερα ποσοστά κακοποίησης γυναικών προκύπτουν, επίσης, και στην περίπτωση που ρωτώνται τα ίδια τα παιδιά για το αν έχουν γίνει μάρτυρες κακοποίησης της μητέρας τους, απ΄ότι όταν τα στοιχεία βασίζονται μόνο στις απαντήσεις των ίδιων των γυναικών.

Συμπτώματα στο παιδί

Παιδιά ηλικίας 2-3 ετών έχουν τόσο έντονες μνήμες από την τραυματική αυτή κατάσταση που βίωσαν ώστε μπορούν να την περιγράψουν με λόγια. Όμως, ακόμα και μικρότερης ηλικίας βρέφη διαπιστώθηκε πως εξελίσσουν διάφορες σωματικές (συμπεριφορικές) μνήμες, αν έχουν βιώσει καταστάσεις ανάλογης βίας.

Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας εκδηλώνουν συνήθως σωματικά συμπτώματα, όπως κοιλιακούς πόνους, και παλινδρομούν σε συμπεριφορές μικρότερων ηλικιών. Συνήθη συμπτώματα είναι, επίσης, και τα προβλήματα ύπνου, εφιάλτες, διατροφικές διαταραχές, εξεζητημένη εξάρτηση από το γονιό (προσκολλητική συμπεριφορά), άγχος αποχωρισμού, απάθεια και παθητικότητα. Σε ορισμένα παιδιά, κυριαρχεί η εικόνα μιας έντονης επιθετικότητας και συνεχούς έντασης. Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας επαναλαμβάνουν συχνά τις τραυματικές τους εμπειρίες στο παιχνίδι ή στη συμπεριφορά τους, αλλά κατά τα άλλα αποφεύγουν τη συναναστροφή με τους συνομηλίκους τους.

Τα παιδιά σχολικής ηλικίας κυμαίνονται ανάμεσα σε μια προσπάθεια μείωσης των αισθημάτων ντροπής, μη μιλώντας σε κανέναν για τα όσα συμβαίνουν στην οικογένειά τους, και σε μια επιθυμία να αντιληφθεί κάποιος το δράμα τους και να τα σώσει. Οι τραυματικές τους εμπειρίες υπονομεύουν την αυτοεκτίμησή τους και την αισιοδοξία τους για το μέλλον σε μια τόσο κρίσιμη περίοδο της εξέλιξής τους.

Τα νεότερα σχολικής ηλικίας παιδιά νιώθουν συνήθως ένοχα που δεν κατάφεραν να αποτρέψουν την κακοποίηση της μητέρας τους ή θεωρούν υπεύθυνο τον εαυτό τους για αυτό. Τα αγόρια έχουν μια τάση να αντιδρούν εξωστρεφώς, εκδηλώνοντας επιθετική συμπεριφορά. Και τα δύο φύλα έχουν σαφείς δυσκολίες στη δημιουργία σχέσεων με συνομηλίκους και παρουσιάζουν διάσπαση προσοχής και διαταραχές μνήμης που οδηγούν συχνά σε μαθησιακές δυσκολίες.

Σε εφήβους με τραυματικές εμπειρίες ενδοοικογενειακής βίας, είναι συχνά τα αισθήματα ντροπής και οι αυτοκατηγορίες. Εγκαταλείπουν συνήθως από το σπίτι τους πολύ νωρίς και συμμετέχουν σε διάφορες συμμορίες οι οποίες υποκαθιστούν την οικογένεια, δίνοντάς τους μια ψευδαίσθηση κοινότητας και ασφάλειας. Τα κορίτσια αναπτύσσουν συχνά μια υπερβολική καχυποψία απέναντι στους άνδρες και αρνητική στάση απέναντι σε σταθερές σχέσεις στην ενήλική τους ζωή.

Συνέπειες της ενδοοικογενειακής βίας στο παιδί

Για αρκετές δεκαετίες, η κακοποίηση του παιδιού και αυτή της γυναίκας θεωρούνταν και μελετιούνταν ως ξεχωριστά φαινόμενα. Τα τελευταία δέκα περίπου χρόνια, οι επιστήμονες άρχισαν να συνδέουν τα δύο αυτά φαινόμενα και να διαπιστώνουν τις σοβαρότατες συνέπειες,  όταν το παιδί γίνεται μάρτυρας της κακοποίησης της μητέρας του από τον ίδιο τον πατέρα του ή κάποιον καινούργιο σύντροφό της. Εκτός αυτού, διαπιστώθηκε πως περίπου το 60% των παιδιών, των οποίων η μητέρα έπεσε θύμα κακοποίησης, κακοποιήθηκαν και τα ίδια από το ίδιο άτομο που είναι συνήθως ο βιολογικός τους πατέρας.

Όταν ένας γονιός πέφτει θύμα κακοποίησης από τον άλλο γονιό, τότε τα παιδιά βιώνουν διπλή εγκατάλειψη, τρόμο, απόγνωση και απέραντη συναισθηματική μοναξιά. Πώς να εμπιστευθεί το παιδί έναν τόσο βίαιο πατέρα και μια μητέρα τόσο τρομαγμένη, προσβεβλημένη και ανήμπορη απέναντι σε μια τέτοια βία.

Το πώς αντιδρά ένα παιδί απέναντι σε βιώματα ενδοοικογενειακής βίας εξαρτάται από πολλούς και διάφορους παράγοντες, όπως η ηλικία και το φύλο του, από την ύπαρξη άλλων αδελφών και τη σειρά γέννησής του(πρωτότοκο κ.τ.λ.), από την προσωπικότητα και το ταμπεραμέντο του, από την εξελικτική φάση που βρίσκεται καθώς και από το ιστορικό της οικογένειάς του. Γενική διαπίστωση είναι, πάντως, πως το να δεις το γονιό σου να κακοποιείται και να ξευτιλίζεται μπροστά στα μάτια σου είναι μια από τις πλέον οδυνηρές και τραυματικές εμπειρίες που μπορεί να βιώσει ένα παιδί.

Τα παιδιά που εκτίθενται σε μεμονωμένα τραυματικά περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας εμφανίζουν συμπτώματα που ταιριάζουν σε μεγάλο βαθμό με αυτά του μετατραυματικού στρες. Αντίθετα, τα παιδιά που έχουν βιώσει μακροχρόνια ή επαναλαμβανόμενη ενδοοικογενειακή βία εκδηλώνουν μια πιο περίπλοκη κλινική εικόνα στην οποία κυριαρχεί η άρνηση των όσων έχουν βιώσει και μια έντονη ψυχική απομόνωση από τον περίγυρο. Τα παιδιά αυτά εξελίσσουν σταδιακά χαρακτηριστικές αλλαγές στην προσωπικότητά τους που πλήττουν την εικόνα του εαυτού τους και την ικανότητά τους να σχετίζονται με τους άλλους. Πώς είναι δυνατόν να εμπιστευθείς εύκολα τους άλλους, όταν αυτοί που εκπροσωπούν και οφείλουν να εμπνέουν μια αίσθηση ασφάλειας και εμπιστοσύνης σε έχουν προδώσει;

Ένα παιδί, που μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον όπου κυριαρχεί η βία ή η απειλή βίας, ζει σε μια κατάσταση συνεχούς συναισθηματικού συναγερμού και τεράστιας ανασφάλειας που το εξουθενώνει ψυχικά. Έχω δει περιστατικά σχολικής άρνησης, αρχικά φαινομενικά αδικαιολόγητης, που τελικά διαπιστώθηκε πως πίσω από την άρνηση του παιδιού να πάει στο σχολείο του βρίσκονταν ένας τεράστιος φόβος και μια ανάγκη ελέγχου, εξαιτίας της κακοποίησης της μητέρας από τον πατέρα που αρχικά είχε αποκρυφτεί από τη μητέρα.

Μία άλλη πιθανή συνέπεια της ενδοοικογενειακής βίας είναι να εξελίξει το παιδί έναν ψυχικό αμυντικό μηχανισμό που ονομάζεται «ταύτιση με τον επιτιθέμενο» που, αρχικά, αποσκοπεί να βουβάνει τα αισθήματα φόβου και άγχους που το διακατέχουν. Στη συνέχεια, υιοθετεί αντισταθμιστικά μια επιθετική και απαξιωτική συμπεριφορά και στάση απέναντι σε κάθε είδους ένδειξη αδυναμίας στους άλλους που έχει ως συνέπεια τη σταδιακή αποδυνάμωση ή τη μη εξέλιξη της δυνατότητάς του να μπορεί να τους συναισθάνεται και άρα μια αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης αντικοινωνικής συμπεριφοράς.

Η βοήθεια προς το παιδί και το λάθος της αποσιώπησης

Ένα παιδί που έχει βιώσει βίαιες και πολύ απειλητικές καταστάσεις νιώθει συνήθως πολύ καλύτερα όταν του δοθεί η ευκαιρία να μιλήσει για όλα αυτά -εφόσον νιώσει έτοιμο- με κάποιον ενήλικα της εμπιστοσύνης του. Το παιδί έχει ανάγκη, μεταξύ άλλων, να ακούσει πως είναι φυσιολογικό να βλέπει π.χ. σαν ταινία μέσα στο κεφάλι του ξανά και ξανά τα όσα έχει βιώσει και πως δεν χρειάζεται να ανησυχεί για αυτό αλλά ούτε και για άλλα συμπτώματά του που του προκαλούν τρόμο πως αποτελούν ενδείξεις κάποιου σοβαρού προβλήματος. Αν πάρει το παιδί τέτοιου είδους διαβεβαιώσεις, θα μειωθεί αισθητά ο φόβος του πως πάει να τρελαθεί.

Ακόμα και όταν το παιδί δεν θέλει να μιλήσει για τα όσα έχει βιώσει, θα πρέπει ο γονιός να το βοηθήσει -με σεβασμό πάντα στις δυσκολίες του- να εκφράσει σιγά-σιγά με λόγια τα βιώματα και τα συναισθήματα που αυτά του προκάλεσαν.

Μερικές φορές, το παιδί μπορεί να προτιμά να μιλήσει με κάποιο άλλο άτομο και όχι με το γονιό που κακοποιήθηκε και που μπορεί να μην εμπιστεύεται πλέον ή να μην θέλει να τον στενοχωρήσει, να τον πληγώσει ή να τον απογοητεύσει. Ίσως να είναι δύσκολο και για τον ίδιο το γονιό να ακούσει όλα όσα έχει να του πει το παιδί. Στην περίπτωση αυτή, η επίσκεψη σε κάποιον ειδικό αποτελεί την ενδεδειγμένη λύση.

Κλινική περίπτωση:

Ένα ζευγάρι ζητά βοήθεια για την 4χρονη κορούλα τους που άλλαξε ξαφνικά και δραματικά, μετά τη μετακόμισή τους από το Κόσοβο. Το παιδί έγινε απαθές, δεν τρώει σχεδόν τίποτα και δεν θέλει να παίξει με κανέναν. Αρνείται να αφήσει τη μητέρα από τα μάτια του και δεν την επιτρέπει καν να πάει σε άλλο δωμάτιο. Σε περίπτωση που αυτό γίνει, το παιδί ξεσπά σε υστερικά κλάματα, δείχνει πανικοβλημένο και αργεί πολύ να ηρεμήσει. Κοιμάται δύσκολα και ανήσυχα και ξυπνά πάντα ουρλιάζοντας.

Οι γονείς ισχυρίζονται πως το παιδί δεν εκτέθηκε ποτέ σε κάποια μορφή βίας στη ζωή του. Όταν, όμως, η μητέρα έρχεται μόνη κάποια φορά στο ραντεβού για τη μικρή, αποκαλύπτει πως πριν από 1 1/2 χρόνο περίπου, και ενώ ο πατέρας ήταν στη φυλακή, εισέβαλαν στο σπίτι τους στρατιώτες του αντίπαλου στρατοπέδου, καταστρέφοντας και αναποδογυρίζοντας με βία τα πάντα μέσα στο σπίτι. Λίγο πριν φύγουν, βίασαν την ίδια μπροστά στα μάτια του παιδιού της. Όταν απελευθερώθηκε ο πατέρας, εγκατέλειψαν τη χώρα, χωρίς η ίδια να πει ποτέ στο σύζυγό της τα όσα τους συνέβησαν και ούτε πρόκειται να το κάνει.

Με την ενθάρρυνση του θεραπευτή, η μητέρα μιλά με το παιδί για τα όσα βίωσαν, κάτι που βοήθησε το τελευταίο να αρχίσει να τα επεξεργάζεται και σταδιακά να ηρεμεί. 

Πηγή    i-psyxologos.gr